گردشگری آیینی و مذهبی در ایران به عنوان بخشی از گردشگری فرهنگی، ظرفیتی چشمگیر برای توسعه اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی دارد. این پژوهش با تمرکز بر تنوع گستردۀ آیین ها و باورهای مذهبی و ملی در ایران، به بررسی نقش آن ها در تقویت گردشگری فرهنگی می پردازد. یافته ها حاکی از آن است که آیین های مذهبی همچون عاشورا، تاسوعا و اعیاد اسلامی، در کنار جشن های باستانی نوروز، مهرگان و یلدا، نه تنها باعث شکل گیری هویت جمعی شده اند، بلکه ظرفیت بالایی در جذب گردشگران داخلی و خارجی دارند. توسعه این نوع گردشگری، فرصت های متعددی برای رونق بازارهای محلی، ایجاد اشتغال و درآمدزایی در مناطق مختلف کشور فراهم می کند.پژوهش حاضر، که با رویکرد کیفی و میان رشته ای انجام شده، ضمن مرور ادبیات علمی مرتبط با گردشگری میراث و آیینی، به بررسی تعاملی میان باورهای فرهنگی و مناسک دینی در شکل گیری تجربه ای معنوی و آموزشی برای گردشگران می پردازد. مهم ترین چالش های شناسایی شده عبارت اند از کمبود زیرساخت های مناسب، فقدان داده های جامع آماری و گاه کالایی سازی آیین ها که اصالت آن ها را تهدید می کند. درنتیجه، تأکید بر سیاست گذاری دقیق، آموزش جوامع محلی، بازاریابی هدفمند و حفظ اصالت آیین ها ضروری است. یافته های پژوهش نشان می دهد که گردشگری آیینی و مذهبی، با تلفیق ابعاد تاریخی، فرهنگی و معنوی، می تواند نقش بسزایی در معرفی ایران به جهان ایفا کند و به عنوان ابزاری موثر در توسعه پایدار گردشگری مورد استفاده قرار گیرد. در نهایت، گسترش پژوهش های میان رشته ای، حمایت از زیرساخت های گردشگری و تعامل سازنده میان نهادهای دولتی، جوامع محلی و فعالان خصوصی، از الزامات موفقیت این حوزه است.

نظریۀ «میم» (Meme theory) تکامل فرهنگی را بسان تکامل زیستی و در امتداد آن می‏داند. همان طور که در طی میلیون ها سال، ژن ها از پیکری به پیکری دیگر منتقل شدند و آن ها که سازگاری بیشتری با محیط به ارمغان آوردند به جای ماندند، با پیدایش انسان، واحدهای سازندۀ فرهنگ که «میم» نامیده می شوند، از ذهنی به ذهنی دیگر انتقال پیدا کرده و با ایجاد سازگاری فرهنگی ماندگار شدند. میم ها از طریق فرایندهای تنوع، جهش، رقابت و وراثت که در موفقیت زاد و ولد یک موضوع نقش دارند، با انتخاب طبیعی تکامل می یابند. گسترش میم از طریق رفتارهایی است که در میزبان خود بازتولید می‏کند. میم هایی که کمتر گسترش می یابند به تدریج منقرض می شوند در حالی که برخی دیگر گسترش یافته، جهش پیدا می کنند (مثبت یا منفی) و باقی می‏مانند. فرضیه پردازان این نظریه می گویند میم هایی که بهترین همانندسازی را انجام می دهند، به بیان دیگر میم هایی که به سهولت تقلید می‏شوند، حتی اگر برای رفاه میزبان خود مضر باشند، بیشترین گسترش را پیدا می‏کنند. به عبارت دیگر میم یک واحد بنیادی از نظرات، نمادها و یا کنش های فرهنگی است که از طریق بیان، رفتار، رسوم و سایر مسیرهای قابل انتشار و تقلید، قابلیت انتقال از یک ذهن به اذهان دیگران را داراست. به طورکلی اساس ممتیک بر تقلید انسان هاست و قوی‏ترین یادها، آن‏هایی که بیشترین ذهن‏ ها آن را تکرار می کنند، همان هایی هستند که مسئول ایجاد فرهنگ بشریت خواهند بود. در این مسیر میم ها فرگشت می یابند تا بهتر و سریع تر تکثیر شوند. گردشگری آیینی، سفر به انگیزۀ مشارکت در مراسم‏ آیینی است. این مشارکت می‏تواند در دو سطح متفاوت جلوه کند؛ مشارکت مقلدوار و یا مشارکت منتقدانه. و مگر نه این که گردشگری نظام معرفت افزایی است پس بایسته است گردشگر آیینی در سطحی فراتر از تقلید، در میانۀ مراسم اما بر بام تفکر انتقادی قدم زند. هدف اصلی میم ها تکثیرشدن است و هرچه ذهن مقلد بیشتر، توان تکثیر بالاتر. آن هم تکثیرشدنی سازگارشده با ذهن مقلد. اما اگر تعداد نقادان بر مقلدان فزونی یابد، میم دیگر قدرت سازگاریش را از دست می‏دهد. قابل تقلید و تکثیر نخواهد بود. به تدریج از فربگی در آمده، جثه‏ای متناسب پیدا می‏کند، گاهی هم شاید به قدری نحیف شود که تشابهش با روزگاری که متولد شده بود بیشتر شود و به این ترتیب شاخ و برگی که در طی روزگاران بر آن افزوده شده بود هرس گردد. سخن این است که ترویج گردشگری آیینی در دنیا با نگاه متفکر نقاد، می‏تواند آیین‏هایی را تکثیر کند که روح حاکم بر آن‏ها با عقلانیت، صلح، معنابخشی به زندگی، انسانیت و اخلاق قرابت بیشتری داشته باشد. گردشگر آیینی، چون به آیین‏ها با پرسپکتیوی متفاوت از جامعۀ محلی نگاه می‏کند، ظرفیت آن را دارد که از سطح تقلید بالاتر بایستد و نگاه نقاد خود را منتشر کند.

گردشگری آیینی نوعی معنوی از انواع گردشگری است که امروزه توجه روزافزون جوامع را به خود جلب کرده است. فضاهای مذهبی با توجه به ابعاد و ماهیت معنوی خود نه تنها موجب ایجاد حس تعلّق و دلبستگی مکانی در میان افراد بومی شده، بلکه منجر به ایجاد حس تعلّق در بین گردشگران نیز می شوند. پژوهش حاضر از نوع توصیفی-تحلیلی بوده و اطلاعات موردِنیاز با استفاده از مطالعات کتابخانه ای و پیمایش گردآوری شده است و ابزار آن پرسشنامه محقق ساخته و به صورت سؤال بسته است. روش نمونه گیری با توجه به ماهیت جامعه و نمونه آماری (400 گردشگر) و نیز هدف پژوهش، نمونه گیری احتمالی از نوع تصادفی ساده انتخاب شده است و داده های به دست آمده از طریق مدل یابی معادلات ساختاری (SEM) با استفاده از نرم افزار18/Amos تجزیه وتحلیل شدند. نتایج پژوهش نشان می دهد بین کیفیت خدمات و تمایل به بازگشت گردشگران مذهبی رابطه ی معناداری وجود دارد. نتایج مربوط به رابطه ی بین انگاره از مقصد و وفاداری به مقصد مذهبی نیز گویای معنادار بودن ارتباط این دو متغیر با یکدیگر است؛ بنابراین، برای بهره مندی از مزایای حفظ مشتری، سازمان های مرتبط با گردشگری مذهبی باید به گونه ای عمل کنند که رضایتِ خاطر گردشگران مذهبی فراهم شود.

آیین ها و مراسم سوگواری مذهبی، از مهم ترین منابع رسیدن به هویت، ریشه های فکری، و سبک زندگی افرادی است که به طور جمعی در منطقه ی مشخصی برای اجرا و حفظ آن می کوشند. آیین عزاداری حسینی در شهرک ماسوله، اجرای آیینی سنتی است که پس از ورود اسلام به این منطقه، لباس نمادین خود را به قامت سوگواری های مسلمانان نشانده و شیوه ی آیینی سنتی را برای ابراز همدردی با امام حسین(علیه السلام) و یارانش به روز کرده است. این پدیده ی فرهنگی که به عنوان میراث معنوی ثبت شده است، برای حفظ و صیانت و از بین نرفتن جلوه های عملی آن، نیاز به دیده شدن دارد. گردشگری آیینی با ویژگی نمایشی خود، تکرار و بازنمایش جریان رویداد و کنش و واکنش آیینی را در مقابل چشمان گردشگران روایت کرده و به عنوان رسانه ای قدرتمند در نگهداشت ویژگی های ناب و منحصربه فرد مناطق عمل می کند. پژوهش حاضر، از نوع توصیفی و پیمایشی است که با ابزار مصاحبه و پرسش نامه و به روش نمونه گیری دردسترس و گلوله برفی در بین 340 نفر از گردشگران داخلی و خارجی حاضر در آیین های عزاداری حسینی شهرک ماسوله در سال 1396 انجام شده است. نتایج بررسی و تجزیه وتحلیل خروجی از نظرات گردشگران با استفاده از نرم افزار های SPSS و Excel، بیانگر نقش بسزای گردشگری آیینی در حفظ و صیانت از آیین های سنتی و لزوم تجهیز زیرساخت های گردشگری منطقه است. در راستای هدایت هدفمند گردشگران و بهره گیری از رویداد گردشگری آیینی، برگزاری تور های تخصصی و برنامه ریزی شده یکی از پیشنهاد های اصلی این پژوهش است.

Purpose: Due to the great damage that Corona has inflicted on the Tourism industry, neglecting the future of Tourism marketing can pose a serious challenge to this industry and economy and have irreparable consequences. The purpose of this study is to identify key factors, drivers and future scenarios of the Tourism marketing.Method: The present study is applied-developmental in terms of purpose, descriptive-analytical in nature and mixed (qualitative-quantitative) in terms of methodology. The method of this research is scenario writing using MicMac software to identify key drivers and scenarios with Wizard scenario software.Findings: First, the future trends and meta-trends of post-corona Tourism marketing were identified, of which 41 key trends and 8 meta-trends were identified. According to experts, 19 key factors in the future of Tourism marketing in post- corona were identified using the cross-impact analysis and questionnaire completion. Then, using the cross-impact analysis questionnaire and with the help of the Wizard scenario software, two groups of favorable and unfavorable scenarios were identified.Conclusion: Based on the research results, there are two favorable scenarios and two unfavorable scenarios that can help marketing and Tourism policy-makers and decision-makers to take into account the effective factors and scenarios proposed for proper planning of industry in the post-Corona era.